Complottheorieën en hoe je je ertegen kunt verweren.

In dit artikel lees je waaraan je een complotmythe herkent, wanneer en hoe een complotmythe schadelijk kan zijn, en hoe je ermee om kunt gaan. De aanname daarbij is: hoe beter je in staat bent om complotmythen te herkennen, hoe minder beïnvloedbaar en manipuleerbaar je wordt, zowel offline als online.

---

Een complotmythe: wat is het?

Een complotmythe is een (combinatie van) verhalen over een vermeende onderdrukkende, geheime samenzwering en/of alternatieve waarheid, die wordt ondersteund door niet-falsifieerbare of pseudo-wetenschappelijke beweringen. Deze verhalen, ook wel narratieven genoemd, kunnen intrigerend, mystiek, excentriek, irrationeel of paranoïde overkomen. Het narratief verhaalt over spirituele, buitenaardse of paranormale krachten, ‘eeuwenoude kennis’ of ‘geheime, door een elite opzettelijk verborgen gehouden informatie’.

Francesco Farinelli (European Foundation for Democracy) noemt drie main beliefs die centraal staan bij complotmythes:

1. Toeval bestaat niet;
2. Niets is wat het lijkt;
3. Alles/ iedereen is met elkaar verbonden.

De Europese Commissie (RAN) voegt daaraan toe:

1. Een sterke scheiding tussen ‘goed’ en ‘slecht’, zwart/wit-wereldbeeld;
2. Het aanwijzen van een zondebok die de schuld krijgt van de ellende (scapegoating).

Lewandowsky & Cook (The Conspiracy Theory Handbook, 2020) wijzen daarnaast op:

1. Het geloof in criminele intenties van ‘het complot/een elite’;
2. Het klakkeloos accepteren van tegenstrijdige ideeën;
3. Immuniteit voor aantoonbaar bewijs dat de mythe ontkracht (omdat dat onderdeel zou zijn van ‘het complot’);
4. Het idee dat mensen die in het complot geloven, worden veroordeeld en (dubbel) slachtoffer zijn.

Bron: EC/ Radicalisation Awareness Network, conclusion paper small-scale expert-meeting, Harmful conspiracy myths and effective P/CVE countermeasures, 28 Sept. 2020.

Complotmarketing 2.0

Complotmythes hebben een sterk ‘moet je nou eens horen!’- of ‘oh zit dat zo?!’-gehalte, waardoor het aantrekkelijk is om ernaar te luisteren en door te vertellen. Op die manier kunnen complotmythes van oudsher rekenen op veel van-mond-tot-mond-reclame.

Sommige bedenkers en verspreiders van complotmythes hebben het afgelopen decennium ook de marketing-kracht van sociale media, A.I., gamificatie, immersive media en transmedia-storytelling ontdekt. Daarbij worden ‘puzzelstukjes’ en ‘boodschappen’ van het complot-verhaal geleidelijk ‘onthuld’, soms via verschillende media-platforms: sociale media, websites, webinars, games, (online) tijdschriften, boeken en televisieprogramma’s. Je moet je eigen onderzoek doen, waardoor je al gauw veel tijd en aandacht investeert in het ‘spel’ van ‘het ontdekken van de waarheid volgens ingewijden’. Als je het leuk vindt om te puzzelen of Sherlock Holmes te spelen, dan is dat ‘onderzoeken’ een aantrekkelijk aspect van moderne complotmythes.

Het psychologische effect van veel tijd en aandacht ergens in investeren, is activerend en versterkt de motivatie om te geloven dat het zinvol en belangrijk is waar je mee bezig bent. Dat moet wel, want anders zou je er niet zoveel tijd aan spenderen, toch? Dat is helaas een drogreden.

Tussendoor ‘ontdek’ je dingen, zoals ‘geheime’ boodschappen, en dat werkt zeer stimulerend als beloning. Online ‘onderzoek doen’ naar ‘het complot’ kan net zo verslavend werken als gokken en gaming; je bent goed bezig, je bent aan het winnen, vertel je jezelf. Je wordt er voor je gevoel steeds beter in, je wordt voor je gevoel steeds slimmer, of woke. Echter: dat gevoel is een illusie, want het wordt veroorzaakt door een technisch trucje. Net zoals een gamer denkt steeds beter te worden in gamen, maar in werkelijkheid vooral steeds beter wordt in het bedienen van de controller en in het spelen volgens de regels van die betreffende game. Je wordt getrained door de game. De game leert middels slimme technologie en deceptive patterns over jouw speelgedrag en manipuleert vervolgens jouw speelgedrag. Jij krijgt precies genoeg stimulans, straf en/of beloning, opdat jij doorgaat met gamen. Zo werkt het online complottheorie-spel ook. (Een overzicht van deceptive patterns die je kunt vinden in o.a. games, sociale media, vind je hier.)

Het onderzoeken zoals complotdenkers (van bijvoorbeeld QAnon) dat bedoelen, heeft weinig met wetenschappelijk onderzoek doen te maken, zoals je dat leert op goede universiteiten (dus: volgens strenge richtlijnen en methodologie). Maar het klinkt wel stoer: je eigen onderzoek doen. Het klinkt onafhankelijk en autonoom, iets waar veel mensen – terecht – veel waarde aan hechten.

Community-building is voor aanhangers van complottheorieën ook een belangrijk onderdeel van de marketingstrategie. De complotmythe creëert of lift dan mee op dat wat mensen toch al van nature doen, namelijk: groepsvorming en groepsdenken. Voor veel mensen is het belangrijk om ergens bij te horen, om je geaccepteerd, gehoord of gezien te voelen. Hoe extremer of excentrieker het gedachtegoed van iemand is, hoe groter die behoefte aan acceptatie en bevestiging kan zijn. Stel je voor dat je al jaren een beetje een buitenbeetje bent in een familie of een gemeenschap, en dan ontdek je online ineens een community van gelijkgestemden. Je hebt eindelijk je tribe gevonden. Dat kan heel aantrekkelijk zijn, zeker in onzekere, eenzame of roerige tijden. Maar let op: bij complottheorieën kan dat community-gevoel dus ook een onderdeel van een love bombing rekruteringsactie of marketingstrategie zijn.

Het is heel begrijpelijk als je een complottheorie nog niet herkent voor wat het is, namelijk: een zeer sterke marketingstrategie voor excentriek of schadelijk gedachtegoed, een vorm van misleiding, of zelfs oplichting via desinformatie. Als je je een keer hebt laten misleiden, geeft dat vooral aan hoe sterk die marketingstrategie is, en dus niet hoe slim of dom jij zou zijn. Dus: no shame!

Als je dan ineens ontdekt dat je bent misleid, en dat je per ongeluk je tijd hebt verspild aan een complotmythe, dan is dat niet tof (understatement). Het is niet raar als je gemengde gevoelens hebt over je ‘verlossing’ van complotdenken. Veel mensen zoeken op dat moment, uit koppigheid, schaamte of om gezichtsverlies te voorkomen, naar smoesjes en drogredenen om het verhaal voor zichzelf alsnog te laten kloppen. Dat komt door sterke, psychologische verdedigingsmechanismen, zoals confirmation bias en cognitieve dissonantie. En door gevoelens van loyaliteit en plicht richting de community. Het is dan ook niet eenvoudig, zo niet ondoenlijk, om iemand van zijn of haar diepe complot-geloof af te helpen. Het verdient groot respect als het iemand is gelukt om de complotmythe (en de levensstijl en de community daaromheen) los te laten en weer met beide benen op rationelere grond te landen!

Wanneer zijn complotmythes schadelijk?

Wanneer groepen aanhangers de hierboven beschreven marketingstrategieën inzetten, kunnen online en wereldwijd veel aanhangers voor complotmythes gerekruteerd worden. Dat lijkt onschuldig, maar sommige complotmythes zetten helaas aan tot polarisatie, extreem gedrag en extremistisch geweld. Dat geweld kan gaan om psychologisch/ emotioneel geweld (discriminatie, bedreiging, intimidatie, stalking, (cyber-)pesten, uitsluiting, etc.) of fysiek geweld (vechtpartijen rond demonstraties, aanslagen).

Zodra onderstaande drie typen narratieven in combinatie door iemand worden geloofd, kan dat betekenen dat iemand op een schadelijk extremistisch spoor terecht is gekomen en dreigt te radicaliseren (bron: EC/ Radicalisation Awareness Network, conclusion paper small-scale expert-meeting, The role of conspiracy theories in radicalisation processes, 28 Sept. 2020):

1. Wij tegen Hen: “Wij zijn superieur, alleen wij kennen de waarheid!“
2. Zij tegen Ons: “Wij zijn slachtoffers, wij worden bedreigd door slechte krachten.“
3. Apocalyptische dimensie: “Ons voortbestaan wordt/ onze levens worden bedreigd, dus het gebruik van geweld is legitiem!“

Geradicaliseerde personen kunnen online en offline (psychische) schade aanrichten binnen gezinnen, families, gemeenschappen en aan de maatschappij. Die schade bestaat in de eerste plaats uit vervreemding en polarisatie, waardoor conflicten en ruzies tussen familieleden en vrienden kunnen ontstaan. Mogelijk gevolg: stukgelopen relaties, vriendschappen en familiebanden. Daardoor kunnen geradicaliseerde personen in een isolement terecht komen, waardoor zij nog meer geneigd kunnen zijn hun toevlucht te zoeken in (online) communities en parallelle gemeenschappen.

Hoe het proces van radicalisering werkt, kun je hier bekijken.

Wat zijn effectieve tegenmaatregelen?

Het is belangrijk om te weten wat je kunt doen, voor jezelf en/of de jongeren onder jouw hoede, om weerbaarder te worden tegen alle marketing en manipulatie waar je mee te maken krijgt. De volgende preventieve acties en interventies worden aangeraden vanuit de Europese Commissie (bron: EC/ Radicalisation Awareness Network, conclusion paper small-scale expert-meeting, The role of conspiracy theories in radicalisation processes, 28 Sept. 2020)

1. Het vergoten van kritisch denkvermogen, digitale geletterdheid en mediawijsheid bij kinderen, jongeren en volwassenen. Dat kan via (online) educatie. Sommige scholen besteden er aandacht aan, maar helaas worden leerkrachten in het PO en VO nog niet vanzelfsprekend opgeleid in het trainen van kritisch denkvermogen, digitale geletterdheid en mediawijsheid; dit zijn vooralsnog bijvakken. Mede daarom is het verstandig dat ouders en verzorgers ook zelf met hun kinderen aandacht besteden aan het ontwikkelen van kritisch denkvermogen.
2. Socratische dialoog – door vragen te stellen, aannames en mythes onder de loep nemen en daarmee inconsistenties (laten) ontdekken in mythes en aannames. Deze methode heeft succes tijdens één-op-één coachgesprekken en helpt niet alleen bij preventie van manipulatie en radicalisering. Het is bij die gespreken niet de bedoeling dat individuen een preek krijgen over wat goed is of slecht, of wat klopt en wat niet (dat gebeurt bij debunking soms helaas wel). In het gesprek moet ruimte zijn om zelf achter ‘denkfouten’ te komen, middels doorvragen en kritisch denken.
3. Tolerantie voor ambiguïteit en complexiteit vergroten. Één van de redenen dat complotmythes zo aantrekkelijk kunnen zijn, is dat zij een eenvoudige verklaring bieden voor situaties die zeer complex, ingewikkeld of ellendig zijn. In die zin kan een complotmythe een soort vlucht zijn van die overweldigende complexiteit. Het vergroten van aanvaarding en acceptatie van die complexiteit kan helpen (soms is het leven gewoon moeilijk, soms is er geen oplossing voorhanden, soms gebeuren er nare dingen met goede mensen, soms maken goede mensen domme keuzes, pech hoort er ook bij, etc.) De verwachting is dat mensen met sterke(re) coping skills minder snel hun toevlucht zullen zoeken bij complotmythes. Deze vaardigheden kunnen versterkt worden via (online) educatie en via coachingsessies.
4. Pre-bunking – bij voorbaat voorlichting geven over het bestaan van complotmythes en desinformatie en de onderliggende, misleidende mechanismen benoemen en inzichtelijk maken. Hiervoor is educatie en voorlichting nodig van mensen met kennis over de complotmythen èn kennis over misleidend taalgebruik (forensisch linguïsten en communicatiewetenschappers) die de taalgebruikspatronen kunnen duiden. Deze website is hier een voorbeeld van.
5. Debunking – zie het punt hiervoor. In dit geval gaat het om het ontmaskeren van specifieke complotmythes en de werking ervan. Dit kan zinvol zijn voor mensen die nog niet geheel geradicaliseerd zijn (secundaire preventie).

---

Wil je meer informatie over wat B44S! voor jou persoonlijk , voor jouw team of voor de jongeren onder je hoede kan betekenen? Neem een kijkje bij ons opleidingsaanbod en neem graag contact met ons op voor meer informatie.

---

Er zijn door de eeuwen een vele complotmythes en extreme groepen geweest, met wisselende populariteit en omvang. Je kunt op de website van het Cult Education Institute opzoeken in hoeverre een bepaalde ‘school’, leiderschapstraining, therapiegroep of New Religious Movement (nieuwe religieuze beweging) in het verleden en heden betrokken is geweest bij psychologische of criminologische misstanden. Houd er rekening mee dat per land de beeldvorming en wetgeving anders kan zijn. Mail B44S! als je een vraag hebt of op zoek bent naar specifieke informatie. We helpen je graag verder!

---