Debunking handbook 2020
Eerder dit jaar publiceerde B44S! over de kunst van pre- en debunking: het ontmaskeren van desinformatie, mythes en broodjeaapverhalen. Er is een nieuwe, uitgebreidere versie van het bekende Debunking Handbook van Lewandowsky, Cook e.a. beschikbaar (zie linkje hieronder):
Desinformatie kan zo sticky en extreem zijn, dat het kan leiden tot extreem (online) gedrag, polarisatie, radicalisering en extremisme. Over de gevolgen van desinformatie, waarom het belangrijk is om er op tijd bij te zijn met prebunking van mythes en hoe je dat op een respectvolle manier kunt doen, lees je in dit artikel.
In crisistijd zoeken sommige mensen hun toevlucht in desinformatie, extreem gedachtegoed en extreem gedrag. Daardoor lijken online intimidatie, angst, haat en polarisatie toe te nemen.
Wat begint met het bekijken van een opruiend filmpje of het lezen van een dubieus artikel, kan door de ‘fabeltjesfuik‘ al gauw uitlopen op ‘onderzoek doen’, lid worden van vage communities, cherry picking, nieuwe ‘vrienden’, èn nieuwe ‘vijanden’. Voordat iemand het in de gaten heeft, zit hij/zij onder de plak, ook al vliegt de vrijheidsretoriek je om de oren.
Wat maakt gedachtegoed extreem?
Bij extreem gedachtegoed kun je denken aan: anti-establishment, antisemitisme, rechts-extremisme, links-extremisme, rascisme, vrouwen- of mannenhaat, LGBTQ-haat, anti-intellectualisme of complotmythen (waarbij de haat of angst meestal gericht is op een vermeende, onderdrukkende of corrupte ‘elite’).
In Nederland mag je geloven en denken wat je wilt en mag je zeggen wat je wilt, zolang je maar niet aanzet tot haat en geweld. Sommige ideologieën zetten juist aan tot discriminatie, haat, geweld of tot extreme vormen van onthechting. In tegenstelling tot wat men wel graag zou willen geloven (zeker hier in Nederland, mijzelf incluis), wordt binnen bepaalde (online) communities geen toleratie en verdraagzaamheid jegens andersdenkenden gepredikt. Een bepaalde persoon of groep kan worden gescapegoat en daarmee wordt schade aangericht aan individuen, aan relaties en uiteindelijk ook aan de gemeenschap en democratische rechtsorde.
De polarisatie en ‘hysterie‘ kan alleen maar in de hoofden van de mensen zitten, gefundeerd zijn op perceptie, maar dat neemt niet weg dat deze perceptie grote impact heeft op individuen, relaties en de manier waarop mensen (online) met elkaar omgaan of juist ineens niet meer met elkaar omgaan. Je kunt dit fenomeen niet bij voorbaat wegzetten als ‘onschuldige gedachtenexperimenten’ of als ‘hij/zij heeft zich weer eens ondergedompeld in iets excentrieks’: je hebt te maken met mensen die kunnen beslissen hun leven compleet te wijden aan een nieuw extreem geloofsysteem, compleet met verandering van levensstijl en vriendengroep. Het is belangrijk om daar realistisch over te zijn; mensen kunnen vervreemd en onthecht raken van zichzelf en van anderen. Dat heet radicalisering en dat is het destructieve, schadelijke effect op individueel en relationeel niveau (nog even los van verheerlijking van geweld en discriminatie en de destructieve effecten daarvan op de samenleving).
Sommige mensen denken vooral aan jihadisme als zij de woorden radicalisering of extremisme horen. Dat is niet terecht. Het kan ook gaan om extreem-rechts gedachtegoed, complotmythen, extreem-links gedachtegoed of religieus fundamentalisme. De inhoud en het doel van een extreme ideologie kunnen verschillen, het proces van radicalisering is echter zeer vergelijkbaar. Kijk hier als je meer wilt weten over het proces van radicalisering.
Vervreemdende interacties
Toenemende polarisatie en radicalisering zijn voor omstanders merkbaar op individueel en relationeel niveau, vooral in interacties. Intieme relaties, vriendschappen en familiebanden kunnen onder hoogspanning en druk komen te staan door vervreemdende opmerkingen, discussies, conflicten en ruzies. Die situatie ontstaat bijvoorbeeld als iemand op dwingende wijze bevestiging begint te zoeken voor extreem of excentriek gedachtegoed, of als iemand anderen probeert te bekeren. Meestal herken je zo’n situatie aan een samenzweerderige, intense of belerende sfeer. Bijvoorbeeld:
“Heb je al gehoord dat ….. Idioot, toch?“
Je voelt wel aan, dat het dan de bedoeling is dat je op deze aanklacht, ook wel blamespeak genoemd, bevestigend reageert. Het is de bedoeling van de spreker dat je mee-moppert. Stel nu, dat je het er inhoudelijk niet mee eens bent. Je vraagt:
“Wat maakt dat je dat denkt?”
Dat zou je dan als reactie kunnen vragen. Het werkt bij de meeste mensen goed als je je onderzoekend en nieuwsgierig opstelt in gesprek. Echter, iemand die geneigd is tot extreme gedachten en extreem gedrag, kan die vraag vertalen als:
Hoe kom je daarbij!
Hij/zij kan bij voorbaat denken: als je mij niet bevestigt, het niet met mij eens bent, dan ben je tegen mij. Als je er inhoudelijk anders over denkt, ervaart hij/zij dat als een bedreiging, een persoonlijke aanval, ook al druk jij je zorgvuldig uit. Omdat hij/zij het ervaart als een bedreiging, denkt hij/zij dat hij/zij zichzelf tegen jou moet verdedigen of dat hij/zij jou moet aanvallen. Kortom: jij bent met hem/haar in gesprek, hij/zij is met jou in conflict. Als je sensitief met zo’n situatie wilt omgaan, kun je benadrukken:
“Ik heb een andere kijk op dit onderwerp èn ik wil jouw verhaal begrijpen.”
Leg de nadruk op ‘verhaal‘, daarmee maak je duidelijk dat de discussie over de inhoud blijft gaan. Tegelijkertijd is dat heel lastig, want: desinformatie is desinformatie, discriminatie is discriminatie, en geweld is geweld.
Ik ben er persoonlijk geen voorstander van om iemand maar gewoon te laten doorratelen over iets extreems of excentrieks, omdat bepaalde persoonlijkheidstypen alleen al een luisterend oor of bevestigend knikje als bevestiging van zijn of haar gelijk kunnen opvatten. Daarmee bekrachtig je juist extreem gedachtegoed en desinformatie. Bij grenzeloze mensen is het heel belangrijk dat je duidelijk maakt dat jij er anders over denkt: ik ben ik en jij bent jij. Als hij/zij klaar is met vertellen, kun je zeggen:
“Ik hoor wat je zegt èn ik wil je graag vertellen wat ik weet.“
De bedoeling is dat je op dat moment een inschatting maakt in hoeverre iemand geradicaliseerd is. Is iemand nog twijfelend, dan zou je kunnen starten met debunken, maar doe dit heel voorzichtig, met kleine stapjes en respectvol en alleen als je denkt dat iemand nog niet geradicaliseerd of bekeerd is. Over het algemeen wordt afgeraden om bij mensen die al geradicaliseerd of bekeerd zijn, hun ‘geloof’ te debunken. Ook als je merkt dat de ander niet echt open staat voor een redelijk, inhoudelijk gesprek, dan kun je het gesprek beter vriendelijk beëindigen. Ga liever niet in discussie!
Van een goed gesprek over aannames, naar ruzie over geloofskwesties
Het is belangrijk om te weten dat bepaalde (online) communities aansturen op ‘verborgen’ lidmaatschap, geheimzinnigheid, en dat er alleen in bedekte termen met gelijkgestemden over geloofskwesties en projecten gesproken wordt. Men hanteert een geheel eigen taal, jargon en symboliek. Dat versterkt het ons-kent-ons-groepsgevoel, het zwart-wit-denken en groupthink, waar veel mensen gevoelig voor zijn. Het kan dus zomaar zijn dat je er pas laat achter komt dat iemand zich heeft bekeerd, een complotdenker is geworden of in een sektarische (online) community zit. In dat geval is er meer nodig dan een redelijk gesprek; pogingen tot debunking komen dan niet meer aan en kunnen het geloof en de kans op verbaal en emotioneel geweld (richting jouw persoon of anderen) juist versterken.
Het is ontzettend naar om met iemand die je dierbaar is te pas en te onpas in een conflict terecht te komen over desinformatie, complottheorieën en dergelijke. Het is ineens een geloofskwestie geworden. Het kan zelfs zijn dat hij/zij is gewaarschuwd door medegelovigen voor andersdenkenden, ‘waarheid-ontkenners’. Daar ben jij er dan ineens één van, ook al ben jij juist degene die een redelijke discussie probeert aan te gaan over feiten en fabels. Het is de wereld op zijn kop; daarom kun je niet meer redelijk met elkaar in gesprek.
Blijf in gesprek!
Anno 2020 kunnen mensen zo snel radicaliseren, dat je misschien bang bent dat je belangrijke vriendschappen of familiebanden kwijt raakt. In het ideale geval ga je dan ook met iemand in gesprek over schadelijke (online) desinformatie, vóórdat het voor diegene een geloofskwestie is geworden. Als je de indruk hebt dat iemand zichzelf dreigt te verliezen in vreemd of extreem gedachtegoed, blijf kalm en blijf in gesprek over veilige onderwerpen: school, studie, de kinderen, muziek, samen eten…
Als iemand van extreem of excentriek gedachtegoed niet alleen een geloof, maar ook een levensstijl heeft gemaakt, dan kan het steeds lastiger zijn om veilige gespreksonderwerpen te vinden. Zelfs wat er op het menu staat, kan ineens een lichtontvlambare situatie opleveren. Het voelt voor vrienden en familieleden van radicaliserende mensen dan ook alsof ze op eieren lopen. Wat dan kan helpen: niet thuis afspreken, maar op een andere neutralere plek. Even weg van alle boeken, beeldjes, posters en andere symbolen waar een huis of kamer mee gevuld kan zijn.
In extreme gevallen kun jij als persoon voor een geradicaliseerde vriend of familielid ineens symbool staan voor alles wat er mis zou zijn in de wereld. Bijvoorbeeld: omdat je hebt gestudeerd aan een universiteit, graag wetenschappelijke literatuur leest en gewend bent daarover te praten met anderen. Dan ben jij een ‘intellectueel’ en behoor jij dus (in zijn/haar optiek) tot de corrupte, onderdrukkende ‘elite’. Iemand die extreem anti-intellectueel gedachtegoed aanhangt, kan jou dan ineens niet meer luchten of zien en hij/zij geeft je het gevoel dat je je zou moeten schamen voor wie je bent. Wat de aanleiding voor die ander ook moge zijn: het is niet jouw schuld! Niet wie jij bent, maar dat waar jij voor hem/haar symbool voor staat, is de kern van het conflict. Een geradicaliseerde persoon kan zich alleen nog maar met gelijkgestemden willen omringen of de mensen om hem/haar heen willen bekeren. De mensen (ook geliefden) die daar niet in meegaan, zich niet laten bekeren, worden verstoten. Misschien wordt je aanwezigheid ‘geduld’, maar ook dan is de afkeer voelbaar. Het is dan heel lastig om op een prettige manier met elkaar om te blijven gaan en het is niet vreemd als die gevoelens van afkeer op den duur wederzijds dreigen te worden. Als dat in jouw leven speelt, is dat hoe dan ook een groot verlies en een zeer pijnlijke situatie, die beschadigend is voor jullie relatie.
Zit je met een specifieke situatie, met vrienden of familieleden, en vraag je je af hoe je daarmee kunt omgaan? B44S! verzorgt opleidingen-op-maat en persoonlijk advies over het signaleren van extreem gedachtegoed en radicalisering. We ondersteunen mensen bij het versterken van kritisch denkvermogen en het zelf leren hanteren van conflicten, opdat zij weer eigen B44S! in hun leven kunnen worden, offline èn online.
